Türk sinemasında “Koca çınar” ve “Ustasız usta” sıfatlarıyla anılan, direktör ve senarist Ömer Lütfi Akad, vefatının 11. yılında anılıyor.
Akad, 2 Eylül 1916’da İstanbul’da dünyaya geldi. Birinci eğitimini Fransız Sainte Jeanne d’Arc Okulu’nda tamamlayan ünlü direktör, 1938’de Galatasaray Lisesi’nde, 1942’de ise İstanbul Yüksek İktisat ve Ticaret Okulunun maliye bölümünde eğitim aldı.
Gençliğinde halkevinde tiyatro oyunlarında dekoratör ve amatör oyuncu olarak, sinema alanında ise yardımcı asistanlık ve yapım yönetmenliği gibi birçok görev üstlenen Akad, askerlik görevinin ardından bankacılık, yapım amirliği ve muhasebecilik alanlarında çalıştı.
Ömer Lütfi Akad, 1946’da Şakir Sırmalı’nın yönettiği “Domaniç Yolcusu” filminde yapım yönetmenliği yaparak yönetmenliğe adım attı. Ardından Seyfi Havaeri’nin yarım kalan “Damga” isimli sinemasını çekerek tamamladı.
Türk sinemasında tiyatro geleneğinden sinema tekniğine geçişi başlatan ünlü direktör, 1948’de Halide Edip Adıvar’ın tıpkı isimli romanından uyarlanarak beyazperdeye aktarılan “Vurun Kahpeye” isimli üretimde birinci sefer tek başına direktör koltuğuna oturdu.
Kanun Namına ile Türk sinemasında polisiyenin başlamasına öncülük etti
Akad, bir taraftan sinema alanında çeşitli yazılar kaleme aldı. Edebiyatın yanı sıra sinema, fotoğraf, tiyatro ve müzikle ilgili birçok yazıya yer verilen fikir ve sanat mecmuası “Beş Sanat”ı 1950’de okurla buluşturdu.
Türk tiyatrosuna da önemli katkılar sağlayan Akad, 1950’de senaristliğini ve direktörlüğünü üstlendiği “Lüküs Hayat” isimli müzikali sahneye koydu. Akabinde “Tahir ile Zühre”, “İngiliz Kemal Lawrens’e Karşı” ve “Arzu ile Kamber” sinemalarını yönetti.
Usta sinemacı, gerçek bir öyküden uyarlanan ve başrolünde Ayhan Işık’ın yer aldığı, 1952 yapımı “Kanun Namına” filmiyle Türk sinemasında polisiye türünün başlamasına öncü oldu.
Mesleğini halk masalları uyarlamalarıyla sürdüren Akad, polisiye filmleriyle sinema dilini geliştirdi, dekor yerine mekan kullanarak, kendisinden sonraki sinemacılara örnek oldu.
Ömer Lütfi Akad, 1973’te “Gelin”, 1974’te “Düğün”, 1975’te “Diyet” isimli, “Anadolu Üçlemesi” olarak nitelendirilen ve folklorik öğelerin ağır halde kullanıldığı sinemalarıyla, topluma eğilen bir sanat anlayışının savunucusu oldu. Gelin’de Yozgat’tan İstanbul’a taşınan bir ailenin büyük kentte yaşadığı sorunları, Düğün’de Şanlıurfalı bir ailenin başına gelenleri, Diyet’te ise emekçilerin dramını anlattı.
Senaryo yazarlığı, sinema ve tiyatro yönetmenliğinin yanı sıra belgesel, televizyon filmleri ve birçok diziye imza atan Akad, 1964’ten 1974’e 10 kadar belgesel ve televizyon filmi çekti. Sinema piyasasında yaşanan sorunlar dolayısıyla daha sonra film çekmedi.
Yüzlerce sinema öğrencisi yetiştirdi
Türk sinema tarihinin önemli süreçlerini ele aldığı “Işıkla Karanlık Arasında” adlı bir deneme kitabı kaleme alan Akad, TRT adına Ömer Seyfettin’in “Ferman”, “Pembe İncili Kaftan”, “Diyet” ve “Topuz” isimli hikayelerini filmleştirdi ve Faruk Erem’in “Bir Ceza Avukatının Anıları” eserinden kısa televizyon filmleri çekti. Televizyonda yer alan son çalışması ise “Dört Mevsim İstanbul” başlıklı belgesel oldu.
Akad, Türkiye’de birinci kez İstanbul Devlet Hoş Sanatlar Akademisi bünyesinde Sinema Arşivi tarafından 1974’te başlatılan eğitim çalışmalarına katıldı ve sinema kurslarında öğretmen olarak görev aldı. Daha sonra Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi (MSGSÜ) Sinema Televizyon Bölümü’nde öğretim vazifelisi olarak eğitim verdi. Usta sinemacı hayatı boyunca yüzlerce öğrenci yetiştirdi.
Geliştirdiği sinema tekniği ve lisanıyla kendinden evvelkilerden farkını ortaya koyan başarılı direktör, sinema tarihi muharrirleri tarafından belirlenen “Muhsin Ertuğrul’dan Sonraki Sinemacılar” yahut “Yönetmenler Kuşağı” başlıklı devirlerin öncülerinden oldu.
Akad, ulusal ve milletlerarası birçok mükafata layık görüldü. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından 1988’de “Kültür ve Sanat Büyük Ödülü”, Cumhurbaşkanlığı tarafından 1998’de “Kültür ve Sanat Büyük Ödülü”ne kıymet görülen başarılı direktör, 1997’de Mimar Sinan Üniversitesi Senatosu kararı ile “Onursal Profesörlük” unvanını aldı.
TRT’de yayınlanan röportajında Türk beşerinin yöresel özelliklerini mevzu edindiği sinemalar yapmaya başlama serüvenini lisana getiren Akad, “Batı sineması arıyorlardı bizde. Biz de onların beğeneceği filmleri yapmaya özeniyorduk. Ama sonra yollarımız ayrıldı. Biz artık bu türde filmler yapmamak gerektiği fikrine erdik.” sözlerini kullanmıştı.
Usta direktör, 1992’de Ali Gevgilili ile yaptığı söyleşide ise sinema anlayışında Anadolu insanına yönelmesini şu sözlerle özetlemişti:
“Türk insanını oluşturan şey nedir ve bu, görsel olarak nasıl ortaya çıkar, soruları üzerine düşündüm daha çok. Türk insanı nasıl davranır, tepkisini nasıl gösterir? Bunu çok merak ettim. Bir gün Topkapı Müzesi’ne girerken bir kitap münasebet gözüme: ‘Türk Mutfağı’ isminde. Kitabın hazırlanış sürecinde öğrenciler Anadolu’ya yayılmış ve kadınlarımızdan yemek tarifleri almış, ses kaydı olarak olduğu gibi dökümünü yapmışlar. Kitabı okurken bir şey fark ettim. Çok kısa cümleler, çok yalın bir anlatım ama tarifte de hiçbir eksiklik yok. O konuşma türü, sözlü olarak kendisini ifade ediş biçimi, yalınlığı beni etkiledi. Ancak burada derinliği olmayan bir yalınlık değil, onu seziyorsunuz. Yılların biriktirdiği bir yalınlık.”
Akad’ın “Vesikalı Yarim”, “Ana” ve 1 sEninle Ölmek İStiyorum” filmlerinde rol alan oyuncu Türkan Şoray, usta yönetmenle ilgili yaptığı bir açıklamada, “Sinemalarda daima hoş bayan rolleri oynuyordum ama devir bilhassa Lütfi beyin yaptığı, gerçekçi sinemalardaki yaşayan karakterler beni çok ilgilendiriyordu ve ben de bu cins rollerde oynamak istiyorum. Üretimci vasıtasıyla onun sinemalarında oynamayı ben istedim ben önerdim.” ifadelerini kullanmıştı.
Ömrünü Türk sinemasına adayan Ömer Lütfi Akad, 19 Kasım 2011’de 95 yaşında İstanbul’da vefat etti. Cenazesi Ulus Mezarlığı’na defnedildi.
Sanat hayatı boyunca birçok başarıya imza atan Akad’ın aldığı ödüllerden bazıları ise şöyle:
“Hudutların Kanunu” ile 4. Antalya Film Festivali’nde, “En Âlâ İkinci Sinema Ödülü”, “Vesikalı Yarim” ile “Antalya Sinema Şenliği”nde “En Düzgün İkinci Sinema Ödülü”, “Yaralı Kurt” ile 4. Adana Film Festivali’nde “En Uygun İkinci Sinema Ödülü”, “Irmak” filmi ile “4. Adana Sinema Festivali”nde “En Âlâ Üçüncü Sinema Ödülü”, başyapıtlarından “Gelin” ile “5. Adana Sinema Festivali”nde, “En Güzel Sinema Ödülü”, “Düğün” ile “11. Antalya Sinema Festivali” kapsamında “En Uygun Sinema Ödülü” ve “En Âlâ Direktör Ödülü”, “Canım Kardeşim” ile 5. Adana Film Festivali’nde “En Uygun İkinci Sinema Ödülü”
